Dünən Vaşinqtonda imzalanan Azərbaycan, Ermənistan və ABŞ arasında Birgə Bəyannamə sıradan protokol sənədi deyil. Bu, əslində çoxqatlı siyasi-iqtisadi sazişdir ki, burada regionun yeni güc balansı, oyun qaydaları və xarici aktorların rolu konkret bəndlərlə təsbit olunur. Bu sənəd sadəcə bir danışıqlar raundunun yekunu deyil - o, Cənubi Qafqazı qlobal proseslərə inteqrasiya edən uzunmüddətli çərçivədir.

Birinci və ən vacib element - Bakı ilə İrəvan arasında gələcək sülh müqaviləsinin mətni üzərində paraf atılmasıdır. Hüquqi baxımdan bu hələ imza deyil, amma artıq yekun redaksiyanın razılaşdırılması deməkdir. Bu, tərəflərin köklü fikir ayrılıqlarını arxada qoyduğunu göstərir. Sənəddə qeyd olunan "ratifikasiya zərurəti" prosesi mərhələli şəkildə bağlayır və Ermənistanın Konstitusiyasında dəyişiklik aparmaq şərtini - Azərbaycanın strateji tələblərindən birini - rəsmi şəkildə sənədləşdirir.

İkinci məqam - ATƏT-ə ünvanlanan və Minsk Qrupunun fəaliyyətinin dayandırılmasını tələb edən birgə müraciətdir. Bu addım, faktiki olaraq, siyasi mənasını çoxdan itirmiş postmünaqişə institutunun sökülməsi deməkdir. Başqa dövrün məhsulu olan mexanizmlərin ləğvi yeni, köhnə vasitəçilik modellərinin yükünü daşımayan platformalara yol açır.

Sənədin önəmli bəndlərindən biri də nəqliyyat məsələsidir. Azərbaycanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında Ermənistan ərazisindən maneəsiz keçid təminatı təkcə regional logistikanın elementi deyil, həm də beynəlxalq nəqliyyat- enerji dəhlizlərinin bir hissəsidir. Bu, yeni geo-iqtisadi məntiqə tam uyğundur: ərazilərin fiziki bağlılığı həm siyasi sabitlik, həm də sərmayə cəlbediciliyi üçün əsas şərtlərdən biridir.

Dördüncü vacib bənd - TRIPP (Trump Route for International Peace and Prosperity) layihəsidir. Bu, geopolitika ilə infrastruktur iqtisadiyyatının qovuşduğu nöqtədir: Zəngəzur dəhlizi regional inkişafın mühüm arteriyası kimi nəzərdə tutulur, eyni zamanda ABŞ-nin öz qlobal marşrut strategiyasına oturdulur. Əslində, bu uzunmüddətli konsessiya layihəsidir ki, burada ABŞ kapitalı nəqliyyat, enerji və rəqəmsal infrastrukturun qurulması və istismarına çıxış əldə edir.

Bəyannamədə təsbit olunan beynəlxalq sərhədlərə hörmət, revanşizmdən imtina və xarici siyasətdə güc faktorunun rədd edilməsi kimi prinsiplər formal görünə bilər, amma bu, tərəflərə universal beynəlxalq-hüquqi standartlara söykənmək imkanı yaradır. Qlobal institutların böhran keçirdiyi bir dövrdə bu, regionda normativ siyasəti qismən də olsa bərpa cəhdi kimi dəyərləndirilə bilər.

Sənədin son bəndi daha çox simvolikdir, amma diplomatiyada simvollar bəzən konkret bəndlərdən az əhəmiyyət daşımır. ABŞ prezidentinə şəxsən vasitəçilik roluna görə təşəkkür edilməsi Trampın prosesin qarantı kimi statusunu rəsmiləşdirir. Bu, Vaşinqton qarşısında tərəflərin siyasi məsuliyyətini artıran bir "ankerdir".

Böyük mənzərəyə baxanda aydın olur ki, Donald Tramp administrasiyası ABŞ-ni Cənubi Qafqaza ötəri qonaq kimi deyil, yeni regional təhlükəsizlik modelinin memarı kimi qaytarır. Trampa xas yanaşma burada da özünü göstərir: xarici siyasət təsiri kommersiya maraqları ilə dəstəklənməlidir. Zəngəzur dəhlizi layihəsi, qlobal marşrutlara inteqrasiya edilərək, ABŞ diplomatiyasına konkret, maddi dayaqlar qazandırır.

İqtisadi tərəfdən isə bu, Vaşinqtonun son onilliklərdə itirdiyi mövqeləri bərpa cəhdidir. Azərbaycan üçün - ABŞ-nin enerji sahəsində ənənəvi tərəfdaşı olaraq - bu, yüksək texnologiyalar və nəqliyyat sektorunda əməkdaşlığın genişlənməsi imkanlarını açır. Ermənistan üçün isə bu, dağılan re-eksport sxemlərinin itkilərini kompensasiya etmək və məhdud xarici tərəfdaş dairəsindən asılılığı azaltmaq şansı deməkdir.

Strateji müstəvidə hazırkı sənədi qlobal ticarət sistemində baş verən daha geniş miqyaslı transformasiyanın bir elementi kimi oxumaq olar. ABŞ-nin tarif siyasətini yenidən gözdən keçirməsi və öz bazarına çıxışı siyasi razılaşmalarla bağlaması, yeni tip rəqabət modelini formalaşdırır. Bu modeldə Avroatlantik iqtisadi məkanına inteqrasiya Azərbaycan və Ermənistan kimi ölkələr üçün praqmatik seçimə çevrilir - alternativ bloklarla əlaqələri qoparmadan xarici tərəfdaş dairəsini şaxələndirməyin yolu kimi.

Azərbaycanın bu prosesdəki daxili motivasiyası üç bir-biri ilə sıx bağlı faktordan ibarətdir: strateji təhlükəsizlik, iqtisadi ekspansiya və müharibədən sonrakı status-kvonun beynəlxalq legitimləşdirilməsi.

Təhlükəsizlik baxımından Bakı 2020-ci il müharibəsi və 2023-cü il antiterror tədbirlərinin nəticələrini elə bir formatda təsbit etmək istəyir ki, onların hüquqi və ya siyasi yolla yenidən nəzərdən keçirilməsi mümkün olmasın. ABŞ-nin iştirakı ilə sənədin imzalanması burada "siyasi lehim" rolunu oynayır: Ermənistan tərəfindən hər hansı geriyə addım təkcə ikitərəfli pozuntu sayılmayacaq, həm də qlobal oyunçunun mövqeyinə meydan oxuma kimi qəbul ediləcək.

İqtisadi məntiq də az əhəmiyyət daşımır. Zəngəzur dəhlizindən tutmuş enerji və rəqəmsal magistrallara qədər iri infrastruktur layihələrinə qoşulmaq Azərbaycana neft-qaz ixtisaslaşmasından kənara çıxmaq, Xəzər hövzəsini Yaxın Şərq, Avropa və dünya bazarları ilə birləşdirən logistika-tranzit qovşağı kimi mövqeləşmək imkanı verir. Burada coğrafiya ilə geoiqtisadiyyatın kəsişmə nöqtəsini görürük - regionun nəqliyyat xəritəsi faktiki olaraq siyasi təsir xəritəsinə çevrilir.

Üçüncü element - beynəlxalq legitimasiya. ABŞ prezidenti qarşısında imzalanmış birgə bəyannamə Azərbaycan təşəbbüslərini transatlantik diplomatiya sisteminə daxil edir. Bu, yalnız Bakı- Vaşinqton xətti üçün deyil, həm də Avropa və Asiyada Azərbaycanın imicinə təsir baxımından önəmlidir - universal beynəlxalq normalar çərçivəsində razılaşma imkanı olan tərəf kimi qəbul olunmaq.

Ermənistanın motivasiyası isə daha çox müdafiə xarakteri daşıyır. İrəvan üçün əsas məsələ xarici siyasətdə təcrid səviyyəsini azaltmaq və iqtisadi marjinallaşmanın qarşısını almaqdır. Ənənəvi bazarların itirilməsi, tranzit sxemlərinin dağılması və bəzi tərəfdaşlarla münasibətlərin soyuması yeni əməkdaşlıq formatlarını labüd edir. ABŞ-ni Azərbaycanla razılaşmaların qarantı kimi cəlb etmək Ermənistan üçün həm siyasi sipər, həm də əvvəllər uzaq durduğu layihələrə qoşularaq infrastruktur siyasətini yenidən formatlama imkanı yaradır.

ABŞ-nin xarici motivasiyası aydındır: Cənubi Qafqaz yenidən Vaşinqton, Moskva, Ankara, Tehran və Pekinin maraqlarının toqquşduğu məkana çevrilir. Erkən mərhələdə prosesə daxil olmaq Amerika diplomatiyasına təkcə münaqişənin dinamikasını nəzarətdə saxlamağa yox, həm də regional kommunikasiyaları öz qlobal zəncirlərinə bağlamağa imkan verir. TRIPP layihəsi bu mənada sadəcə nəqliyyat arteriyası deyil, regionu ABŞ-nin iqtisadi və siyasi təsirinə strateji şəkildə bağlayan alətdir.

Donald Trampın Ağ Evə qayıdışından bəri onun xarici siyasət üslubu Bayden administrasiyasının inersiyalı yanaşmalarından kəskin şəkildə fərqlənir - nəticəni ideoloji bəyanatlardan üstün tutan konkret razılaşmalar. Bakı üçün bu, əvvəlki respublikaçı administrasiyalara xas praqmatik əməkdaşlıq modelinin bərpası deməkdir - geopolitik realizm ritorik konstruksiyalara üstün gəlir.

Bu kontekstdə Vaşinqtonda imzalanmış və Azərbaycanla ABŞ hökumətləri arasında strateji işçi qrupunun yaradılmasını nəzərdə tutan Anlaşma Memorandumu yeni tərəfdaşlıq səviyyəsinin institutlaşmasıdır. Pərakəndə və epizodik təmaslardan sistemli əməkdaşlıq arxitekturasına keçid deməkdir. Buraya enerji təhlükəsizliyi, nəqliyyat-tranzit dəhlizlərinin inkişafı, yüksək texnologiyalara, o cümlədən süni intellektə sərmayələr, eləcə də müdafiə və antiterror sahələrində dərinləşdirilmiş əməkdaşlıq daxildir.

Siyasi-simvolik nəticələrdən biri Donald Trampın 907-ci düzəlişin icrasını dayandırmaq təşəbbüsü oldu. 1990-cı illərin əvvəllərinin bu qanun relikti illərlə "Ermənistan blokadası" bəhanəsi ilə Azərbaycana təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunmuşdu. Beynəlxalq hüquq və bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq prinsipləri baxımından bu addım Vaşinqtonun hüquqi və siyasi əsasını itirmiş ayrı-seçkilik normasından imtinasını rəsmiləşdirir.

ABŞ tərəfi həmçinin, Cənubi Qafqazı periferik təsir zonası kimi deyil, uzunmüddətli razılaşmaların moderatoru kimi görməyə hazır olduğunu bəyan etdi. Bu, keyfiyyətcə yeni mövqedir, çünki əvvəllər Vaşinqtonun regiona geopolitik müdaxiləsi epizodik və reaksiyavari xarakter daşıyırdı.

Prezident İlham Əliyevin Vaşinqton səfərinin paralel diplomatik xətti isə Azərbaycan- Ermənistan münasibətlərinin tənzimlənməsinə yönəldi. Burada əsas hadisə iki liderin Donald Trampın iştirakı ilə görüşməsi və Birgə Bəyannamə imzalaması oldu. Əvvəlki cəhdlərdən fərqli olaraq, bu sənəd təkcə siyasi niyyətləri deyil, tərəflərin konkret hüquqi öhdəliklərini də təsbit edir.

Birinci prinsipial bənd - Bakı ilə İrəvanın ATƏT-ə birgə müraciət edərək Minsk Qrupunun formal şəkildə ləğvini təklif etməsi barədə razılığa gəlməsidir. Bu addım, üç onillik ərzində "dondurulmuş münaqişə"nin simvolu və region gündəmini xaricdən manipulyasiya etmək üçün istifadə olunan mandatın hüquqi müstəvidə bağlanması deməkdir.

Bəyannamənin ikinci mühüm komponenti - Ermənistan Konstitusiyasına dəyişiklik edilməsinin zəruriliyinin rəsmən tanınmasıdır ki, bununla Azərbaycanın ünvanına yönəlmiş istənilən ərazi iddiaları aradan qaldırılsın. Hüquqi baxımdan bu, yalnız Ermənistanın daxili siyasi sisteminin yenidən qurulması deyil, həm də gələcək revanşist şərhlərə zəmin yaradan normativ bazanın sökülməsidir.

Xüsusi qeyd olunmalı məqam isə Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında maneəsiz quru əlaqəsinin təmin edilməsi prinsipinin sənəddə təsbit olunmasıdır. Bu qərar, Zəngəzur dəhlizi məsələsini illərlə davam edən dalandan faktiki olaraq çıxarır. Bakı diplomatiyasında bu dəhliz həmişə tarixi nəqliyyat bağlılığının bərpası elementi kimi təqdim edilib, qonşu dövlətə təzyiq aləti kimi yox. Diqqətçəkən məqam odur ki, ABŞ Vaşinqtonda bu marşrutun işləməsinə qarant kimi çıxış etməyə razılaşıb, bu da layihəyə beynəlxalq-hüquqi çəkidarlıq qazandırır və onun bloklanması riskini xeyli azaldır.

Taktiki planda mühüm nəticələrdən biri iki ölkənin xarici işlər nazirləri tərəfindən sülh müqaviləsi mətninin paraf olunmasıdır. Beynəlxalq diplomatiya baxımından paraf mərhələsi sənədin bütün bəndləri üzrə razılaşmanın tamamlandığını təsdiqləyir və prosesi rəsmi imzalanma hazırlığına keçirir. Ermənistanın 2026-cı ildə Konstitusiya referendumu keçirməsi ilə bağlı bənd isə bu prosesi aydın hüquqi mərhələləri olan çoxpilləli prosedura çevirir.

Donald Trampın bu nizamlamadakı rolu, funksional məzmun baxımından, dünya diplomatiyasının simvolik dönüş nöqtələrindəki vasitəçi roluna bənzəyir - 1978-ci il Kemp-Devid danışıqlarından tutmuş 1995-ci il Deyton sazişlərinə qədər. Burada oxşarlıq kontekstlərin eyniliyində deyil, xarici moderatorun maraqlar balansını qoruyan dayanıqlı saziş üçün şərait yaratmaq modelindədir.

Prezident İlham Əliyevin Vaşinqton səfəri, Cənubi Qafqazın periferik teatr statusundan çıxıb bir neçə böyük geosiyasi kontur - Avroatlantik, Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya arasında strateji bağ halına gəldiyi qlobal təhlükəsizlik arxitekturasının transformasiya mərhələsinə oturur.

ABŞ üçün Bakıyla strateji tərəfdaşlığın dərinləşdirilməsi bir neçə hədəfi eyni vaxtda həll edir. Birincisi, Avropanın enerji diversifikasiyasını, Rusiya və İran ərazisindən yan keçən marşrutlar hesabına möhkəmləndirir. İkincisi, Cənubi Qafqazın qitələrarası logistika şəbəkələrinə inteqrasiyası üçün zəmin yaradır ki, bu da ABŞ-nin "resilient supply chains" - siyasi risklərdən qorunan dayanıqlı təchizat zəncirləri - konsepsiyasına tam uyğundur.

Azərbaycan üçün isə Vaşinqtonla yeni əməkdaşlıq formatı texnologiyalara, sərmayələrə və siyasi təminatlara çıxışı açır ki, bunlar əvvəllər əsasən prezident fərmanları ilə verilən illik güzəştlərin çərçivəsi ilə məhdud idi. Bu baxımdan 907-ci düzəlişin dayandırılması sadəcə simvolik jest deyil, illərlə tammiqyaslı əməkdaşlığa mane olan hüquqi baryerlərin sökülməsi prosesinin mühüm elementidir.

Səfərin regional effekti artıq ikitərəfli müstəvidən çıxaraq daha geniş siyasi coğrafiyaya yayılır. İrəvanın Zəngəzur dəhlizi və Konstitusiya islahatı ilə bağlı şərtləri qəbul etməsi, Bakı diplomatiyasının təşəbbüsünün qonşu ölkənin siyasi-hüquqi mənzərəsini dəyişdirən presedente çevrilməsinə gətirib çıxarır. Burada ABŞ-ın bu razılaşmaların qarantı qismində çıxış etməsi yeni təsir balansı formalaşdırır ki, bu balansda Avropanın aparıcı aktorları, xüsusilə də Fransa, prosesin kənarına sıxışdırılır.

Simvolik baxımdan bu, Parisin uzun illər ardıcıl şəkildə yürüdüyü - Bakını məhdudlaşdırmaq və Ermənistanın beynəlxalq platformalardakı mövqelərini gücləndirmək xəttinin birbaşa məğlubiyyəti kimi dəyərləndirilir. Daha da önəmlisi, Avropa İttifaqının vasitəçilik monopoliyasından imtina edilərək ABŞ- Azərbaycan platformasına üstünlük verilməsi, Brüsselin sülh prosesini siyasi təzyiq aləti kimi istifadə etdiyi modeli darmadağın edir.

Uzaq perspektivdə Vaşinqton səfəri yeni Cənubi Qafqaz konsensusunun formalaşması üçün start nöqtəsinə çevrilə bilər. Bu konsensusda Azərbaycan təkcə hərbi qalib kimi yox, həm də dayanıqlı nizamın memarı kimi çıxış edir. Belə bir nizam sərt təhlükəsizlik zəmanətləri, iqtisadi qarşılıqlı asılılıq və institusional nizamlama mexanizmlərinin vəhdətini nəzərdə tutur.

Vaşinqton sənədi uzunmüddətli dövrdə üç paralel prosesi işə sala bilər.

Birincisi - ABŞ-nin iştirakı ilə regional formatın institutlaşması. Bu, dialoqu zəif və asanlıqla pozula bilən ikitərəfli müstəvidən çıxararaq daha möhkəm çoxtərəfli çərçivəyə keçirər.

İkincisi - yeni logistika və enerji xəritəsinin formalaşması. Burada Azərbaycan əsas tranzit funksiyalarını üzərinə götürür, Ermənistan isə beynəlxalq dəhlizlər vasitəsilə iqtisadi reanimasiyaya qapı açır.

Üçüncüsü - xarici oyunçuların təsir balansının dəyişməsi: ABŞ mövqelərini gücləndirir, Türkiyə Vaşinqtonla regional məsələlər üzrə strateji tərəfdaşlıq qazanır, Rusiya manevr imkanlarının məhdudlaşması ilə üzləşir, İran isə birbaşa nəzarətindən kənarda formalaşan yeni infrastruktur xəritəsinə adaptasiya olunmağa məcbur qalır.

Beləliklə, imzalanmış bəyannamə finiş xətti deyil, start mövqeyidir. Onun siyasi çəkisi təkcə mətnlə deyil, tərəflərin orada təsbit olunmuş prinsipləri işlək mexanizmlərə çevirmək bacarığı ilə ölçüləcək.

Elçin Alıoğlu TREND