Ən böyük nəticə - dövlətin bütün ərazisi üzərində tam nəzarətin bərpasıdır. 2023-cü ilin payızında Xankəndi, Ağdərə, Xocalı və digər rayonlarda keçirilən qısa antiterror əməliyyatı ilə illərlə xarici qüvvələrin himayəsində fəaliyyət göstərən qurum tamamilə ləğv edildi.

2024-cü ilin yazında Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycandan çıxması isə 2020-ci ilin hərbi qələbəsi qədər əlamətdar hadisə oldu. Azərbaycanın müasir postsovet tarixində ilk dəfədir ki, xarici hərbi kontingent heç bir təzyiq və böhran olmadan, məhz siyasi iradə və diplomatik güc hesabına ölkəni tərk edib. 2025-ci ilin yayında ABŞ və Türkiyənin vasitəçiliyi ilə Vaşinqtonda imzalanmış sülh müqaviləsi isə artıq reallığı hüquqi müstəviyə daşıdı: Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir və "status məsələsi" qapandı. Bunun müqabilində Bakı İrəvana nəqliyyat və iqtisadi əməkdaşlıq formatı təklif etdi, dünənki düşmənləri regional əməkdaşlıq dəhlizində potensial tərəfdaşlara çevirdi.

Qələbə strategiyaya çevrildi - bu, bərpa strategiyası idi. Son beş ildə Azərbaycan azad olunmuş ərazilərə 25 milyard manatdan artıq sərmayə yatırıb. 2 mindən çox kilometr avtomobil yolu salınıb, beş beynəlxalq hava limanı istifadəyə verilib - Füzuli, Zəngilan, Laçın, Cəbrayıl və Ağdam aerportları artıq regionu Bakı, Naxçıvan və Türkiyə ilə birləşdirir. Bu ərazilər ölkənin yeni logistika kəmərinə çevrilir.

Ağdamda ilk "ağıllı" sənaye zonası yaradılıb, Cəbrayılda isə 7 min hektardan böyük ərazini əhatə edən aqropark fəaliyyətə başlayıb. Burada dəqiq əkinçilik texnologiyaları, dronlar və peyk monitorinqi tətbiq olunur. Qarabağ artıq müharibə metaforası deyil - o, texnoloji inkişaf zonasına çevrilir.

Artıq 30 mindən çox ailə doğma torpaqlarına qayıdıb, onlarla kənd və qəsəbə bərpa edilib. "Böyük Qayıdış" proqramı regionun ən iri humanitar layihəsinə çevrilib. 2030-cu ilə qədər azad edilmiş ərazilərdə əhalinin sayının 350 minə çatacağı gözlənilir - beş il əvvəl bu rəqəm bir çoxlarına utopiya kimi görünürdü. 2020-ci ildən sonra Azərbaycanın iqtisadiyyatı xammal modelinin sərhədlərini aşdı. İxracın qeyri-neft sektoru üzrə payı 23 faizdən 36 faizə yüksəldi. Artıq iqtisadiyyatın aparıcı sahələri tikinti, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və rəqəmsal texnologiyalardır. 2024-cü ilin yekunlarına görə iqtisadi artım 4,7 faiz, inflyasiya isə 5 faizin altında qaldı.

Xarici investisiyaların həcmi 17 milyard dollardan çox olub, Azərbaycanın suveren reytinqi ilk dəfə olaraq investisiya kateqoriyasına yüksəlib.

Xüsusi rol logistika kompleksinə məxsusdur. Horadiz-Zəngilan-Ağbənd magistralının istifadəyə verilməsi ilə Azərbaycan Xəzəri Naxçıvan və Türkiyə ilə birləşdirdi. Bunun nəticəsində Orta Dəhliz üzrə yük tranziti ildə 12 milyon tona çatdı. Bakı limanı regionun ən böyük nəqliyyat qovşağına çevrildi, Ələt Azad İqtisadi Zonası isə artıq 70 beynəlxalq şirkətin fəaliyyət göstərdiyi platformadır. 2021-2025-ci illər arasında Azərbaycan resurs ixracatçısından enerji marşrutlarının memarına çevrildi. Cənub Qaz Dəhlizi ölkənin Avropadakı mövqelərini möhkəmləndirdi: qaz ixracı ildə 26 milyard kubmetrə yüksəldi. Tədarük coğrafiyası genişlənərək İtaliyadan Serbiyaya, Macarıstana qədər uzandı.

Lakin əsas məsələ diversifikasiyadır. Qarabağda və Xəzərdə ümumi gücü 700 meqavattan çox olan günəş və külək stansiyaları qurulub. "Yaşıl Qarabağ" proqramı regionu enerji gələcəyinin sınaq laboratoriyasına çevirib. Azərbaycan artıq təkcə neft və qaz ixrac etmir, həm də Gürcüstan və Türkiyəni öz enerji şəbəkəsinə bağlayaraq elektrik enerjisi ixracçısına çevrilib.

Beləcə, enerji siyasi dialoqun dilinə çevrildi. Azərbaycan bazara sadəcə resurs təqdim etmir - Avropanın enerji təhlükəsizliyini formalaşdırır və bunu heç bir supergücün diktəsi olmadan edir.

Müharibədən sonra islahatlar təkcə orduya yox, idarəetmə sisteminə də sirayət etdi. Azad olunmuş ərazilərin bərpası üzrə Nazirlik yaradıldı, dövlət satınalmaları və tikinti layihələri üzərində elektron nəzarət sistemi tətbiq olundu. Bu addımlar korrupsiya risklərini azaltdı, büdcə idarəçiliyinin səmərəliliyini artırdı.

Silahlı qüvvələr tam modernləşmədən keçdi. Türkiyə və İsraillə birgə proqramlar ordunu NATO standartlarına yaxın texnoloji səviyyəyə qaldırdı. C4ISR sistemi - idarəetmə, kəşfiyyat və rabitənin inteqrasiyası - döyüş infrastrukturuna daxil edildi. Müdafiə İnnovasiyaları Nazirliyi yaradılaraq pilotsuz uçuş aparatları və hava hücumundan müdafiə texnologiyalarının istehsalını koordinasiya edir. 2025-ci ildə Azərbaycanın hərbi məhsul ixracı ilk dəfə 100 milyon dolları keçdi.

Sərhədlərdə təhlükəsizlik artıq hibrid qaydada təmin olunur - müşahidə, rəqəmsal kəşfiyyat və birgə patrul sistemləri vasitəsilə. Qarabağda silahlı qrupların ləğvindən sonra bölgədə cinayət səviyyəsi minimuma enib.

Azərbaycan son beş ili beynəlxalq nüfuzunu gücləndirməyə sərf etdi. Bakı artıq region siyasətinə təsir edən görüş və danışıqların əsas məkanına çevrilib. Ölkə müdafiə və infrastrukturda Türkiyə ilə, enerji sahəsində ABŞ-la, logistika üzrə Çinlə, investisiyalarda isə ərəb dünyası ilə əməkdaşlıq edir. 2025-ci ildə Azərbaycan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və Türk Dövlətləri Təşkilatının sammitlərində fəal iştirakçıya çevrildi. Türk dünyasının Enerji Təhlükəsizliyi Şurasının və Xəzər Yaşıl Zonası təşəbbüsünün yaradılması ideyası Bakının diplomatik gündəliyində xüsusi yer tutur. Bir çox qonşularından fərqli olaraq, Azərbaycan heç kimin orbitinə girməyə çalışmır - öz təsir arxitekturasını qurur.

Xüsusi istiqamət Qlobal Cənub siyasətidir. Bakı Afrika və Asiya ölkələri ilə münasibətləri möhkəmləndirərək, onlara siyasi şərtsiz enerji və logistika həlləri təklif edib. Bu siyasət sayəsində Azərbaycan ənənəvi bloklardan kənarda formalaşan yeni iqtisadi hərəkatın bir hissəsinə çevrildi. Torpağın bərpası ilə yanaşı, mədəniyyətin qayıdışı da baş verdi. Şuşada türk mədəniyyəti forumları, musiqi festivalları və media konfransları keçirildi. 40-dan artıq dini abidə bərpa olundu, məscidlər və türbələr yenidən canlı mənəvi məkanın parçasına çevrildi.

Dirçəliş təkcə tikinti ilə məhdudlaşmadı. Qarabağ yeni milli kimlik məktəbinə çevrildi - yaddaşın inkişafın təməli ola biləcəyini sübut edən simvol kimi. 2025-ci ilə gəldikdə Azərbaycan artıq Avrasiyanın əsas qovşağı statusunu qəti şəkildə möhkəmləndirib. Ölkə bu gün dünya ticarəti, energetikası və rəqəmsal mübadiləsinin yeni marşrutlarının keçdiyi strateji məkana çevrilib. Qarabağdakı qələbə təkcə ərazi deyil, həm də iqtisadi məkan açdı - Bakı xammal ixracatçısından regional inteqrasiyanın memarına çevrildi.

Çini, Qazaxıstanı, Xəzəri, Qafqazı və Avropanı birləşdirən Orta Nəqliyyat Dəhlizi artıq yeni iqtisadiyyatın onurğa sütunudur. Əgər 2020-ci ildə ölkə üzərindən cəmi 8 milyon ton tranzit yük keçirdisə, 2025-ci ildə bu rəqəm 12 milyonu keçib, 2030-a qədər isə ikiqat artımı proqnozlaşdırılır. Azərbaycan marşrutun tərkib hissəsi olmaqdan çıxıb - onun idarəetmə mərkəzinə çevrilib.

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, yenilənmiş Horadiz-Zəngilan-Ağbənd magistralı, ölkənin əsas hissəsini Naxçıvan və Türkiyə ilə birləşdirən xətt, eləcə də Bakı-Ələt-Astara şossesi, hansı ki, Fars körfəzinə qədər uzanır, Azərbaycanın coğrafiyasını geoiqtisadi körpüyə çevirib. Bütün nəqliyyat infrastrukturu rəqəmsallaşdırılıb: "Digital Silk Road-Azerbaijan" platforması sayəsində yüklər Sian şəhərindən tutmuş İstanbuladək real vaxt rejimində izlənir.

Bu məkanın mərkəzi halqası Ələt beynəlxalq dəniz limanıdır. Limanın illik yükaşırma gücü 15 milyon tona çatıb. Yeni konteyner terminalı və anbar kompleksi tranzit müddətini 10 saata endirib - bu, beş il əvvəlkindən iki dəfə sürətlidir. Liman ətrafında yaradılmış "Alat Free Economic Zone" artıq 30 ölkədən 70-dən çox şirkətin fəaliyyət göstərdiyi beynəlxalq biznes mərkəzidir. Ümumi investisiya həcmi 3 milyard dolları keçib. Bu zona region üçün Dubay tipli iqtisadi hub modelinə çevrilib - burada avtomobil hissələri, kənd təsərrüfatı texnikası, neft-kimya məhsulları, günəş panelləri və elektronika istehsal olunur.

Azərbaycan paralel şəkildə regionun enerji xəritəsini də yenidən qurdu. Xəzəri Avropa ilə birləşdirən Cənub Qaz Dəhlizi artıq Avropa İttifaqı üçün sabitlik təminatına çevrilib. Amma daha vacibi odur ki, ölkə enerji müstəqilliyinə nail olub. Qarabağ bu gün "yaşıl laboratoriya" rolundadır: Cəbrayılda və Füzulidə günəş stansiyaları, Xəzərdə və Siyəzən ərazisində külək parkları ümumilikdə 700 meqavatdan çox gücə malikdir. "Green Energy Zone" adlı avtonom enerji sistemi artıq işlək vəziyyətdədir. Azərbaycan tarixində ilk dəfə elektrik enerjisi ixracçısına çevrilib - Gürcüstan və Türkiyəyə enerji tədarük edir. Elektrik də, qaz kimi, diplomatiyanın səssiz, amma təsirli dili olub.

İqtisadi yüksəlişi maliyyə genişlənməsi müşayiət edir. Bakı Fond Birjasının kapitallaşması 60 faizdən çox artıb, Dövlət Neft Fondunun idarə etdiyi aktivlər 55 milyard dolları ötüb. Bu vəsaitin bir hissəsi regional və texnoloji layihələrə yönəldilir. Azərbaycan bankları artıq Türkiyə, Özbəkistan, Macarıstan və Səudiyyə Ərəbistanında filiallar açıb, Beynəlxalq Bank isə İslam İnkişaf Bankının tərəfdaşına çevrilib.

Qazaxıstan və Gürcüstanla milli valyutalarda qarşılıqlı hesablaşma sistemi tətbiq olunub - bu, dollar asılılığını azaldır. Manat son beş ildə 15 faiz möhkəmlənib, qızıl-valyuta ehtiyatları 70 milyard dolları keçib və bu, ölkənin makroiqtisadi sabitliyinin əsas dayağıdır. Bakı artıq Xəzər regionunun maliyyə mərkəzinə çevrilir - burada islam, avrasiya və qərb kapitalı kəsişir.

Azərbaycanın geoiqtisadi rolu nəqliyyat və neftlə məhdudlaşmır. Ölkə "Digital Caspian Backbone" adlı yeni sualtı optik xətt vasitəsilə Xəzər dənizinin altından Qazaxıstanla birləşərək Asiya ilə Avropa arasında məlumat ötürülməsinin alternativ marşrutunu yaradır. "Smart Azerbaijan 2030" milli proqramı rəqəmsal suverenliyin təməlini qurur - data-mərkəzlərdən tutmuş süni intellekt sistemlərinə qədər.

Cənubi Koreya və Türkiyə ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Bakıda "AI-Caspian" laboratoriyası fəaliyyətə başlayıb - burada nəqliyyat, enerji və ekoloji monitorinq üçün alqoritmlər hazırlanır. Azərbaycan təkcə infrastruktur deyil, kosmos sahəsinə də sərmayə yatırır: 2025-ci ildə buraxılan "Azersky-2" peyki kənd təsərrüfatı və nəqliyyat layihələrinə nəzarət imkanı verir. "Azercosmos" şirkəti artıq beynəlxalq kosmik konsorsiumların üzvüdür. Milli İnnovasiya və Vençur Kapital Fondu Sinqapur və Türkiyə investorlarından maliyyə cəlb edərək Azərbaycan texnologiyalarının ixracına yol açıb.

Bakının geoiqtisadi modeli sadəcə yollar və müqavilələr sistemi deyil - burada infrastruktur təsir alətinə, enerji siyasətə, rəqəmsal texnologiyalar isə suverenliyin təminatına çevrilir. Azərbaycan artıq Şərq və Qərb arasında kənar müşahidəçi deyil. O, gələcəyin yollarının kəsişdiyi məkandır - axınlara tabe olmayan, əksinə, onları istiqamətləndirən ölkədir.

Beş il ərzində Azərbaycan hərbi səfərbərlik mərhələsindən davamlı inkişaf modelinə keçdi. O, öz qələbəsini pafosla əfsanələşdirmədi, onu milli strategiyanın bir hissəsinə çevirdi.

Bu strategiyanın formulu sadə, reallaşdırılması isə mürəkkəbdir: müstəqillik təcrid deyil, güc təhdid deyil, inkişaf isə şüarlarla ölçülmür. Azərbaycan sübut etdi ki, müasir olmaq üçün ənənələrdən imtina etmək lazım deyil; praqmatik olmaq ləyaqəti itirmək demək deyil; açıq olmaq asılılıq yaratmır.

Müharibədən sonrakı beş il "postmüharibə dövrü" deyil - bu, yeni Azərbaycan modelinin başlanğıcıdır. Bu model dağıntılardan yox, milli iradədən və seçilmiş yoldan doğan gələcəyin layihəsidir.

Elçin Alıoğlu Trend