"Putin dəfələrlə vurğulayıb ki, dollarla işləmək imkanımız əlimizdən alınıb. Biz alternativ yaradırıq. Və BRİKS tərəfdaşlarımızla bu işləyir - artıq ödənişlərin 90%-i dolların iştirakı olmadan həyata keçirilir", - deyə Ryabkov bildirib.

Amma okeanın o tayında ton tamamilə fərqlidir. Prezident Tramp, 7 iyulda Rio-de-Janeyroda keçirilən BRİKS sammitinə reaksiyasında bu qurumu "getdikcə yoxa çıxan" adlandırıb, üzv ölkələrə 10 faizlik gömrük rüsumları tətbiq edəcəyini elan edib və "çox ciddi zərbə" vurduğunu deyib. "Bu altı ölkədən ibarət qrup haqqında eşidəndə dərhal dedim: kim ora daxildirsə, hamısına 10 faiz tarif tətbiq olunur. Nəticə? Ertəsi gün onların toplantısına demək olar ki, heç kim gəlmədi", - deyə Tramp qeyd edib. O, Rusiya və Çin liderlərinin sammitdə fiziki iştirak etməməsini öz ritorikasının "effekti" ilə bağlayıb. Halbuki Putinin və Si Cinpinin sammitə videobağlantı ilə qatılacağı əvvəlcədən məlum idi.

Tramp davam edir: "Rusiya, Çin və Hindistan Trampın qorxusundan görüşə bilmir. Əgər ABŞ-da ağıllı prezident olsa, dollar enməz. Yox, əgər yenə əvvəlki kimi axmaq birisi olsa..."

Lakin quru rəqəmlər və beynəlxalq gündəmin özü əksini göstərir. Sammitdə BRICS Pay adlı SWIFT-ə alternativ ödəniş platformasının genişləndirilməsi planı təsdiqlənib. Bu sistem artıq Pekin və Moskvada fəal şəkildə tətbiq olunur, 75 ölkəni əhatə edir və blokun milli bank infrastrukturuna əsaslanır. Çin xarici ticarətinin üçdə birini yuanla aparır.

Eyni vaxtda Rio-de-Janeyroda BRİKS ölkələrinin KİV və beyin mərkəzlərinin forumu keçirilib. 36 ölkədən 250-dən çox nümayəndə Qlobal Cənubun həmrəyliyinin gücləndirilməsi və Qərb maliyyə-informasiya arxitekturasından asılılığın azaldılması yollarını müzakirə edib.

Trampın ritorikasına cavab da çox gecikməyib. Rusiya Dövlət Dumasının beynəlxalq məsələlər komitəsi sədrinin birinci müavini Dmitri Novikov ABŞ prezidentinin çıxışlarını "arzu ediləni reallıq kimi təqdim etmək cəhdi" adlandırıb.

"BRİKS süqut etmir, əksinə güclənir. Tramp gömrük təzyiqləri ilə sıxışdırmağa çalışır, amma bu mənasızdır. BRİKS liderləri strateji əməkdaşlığa qadir təcrübəli siyasətçilərdir. Onların hədəfi çoxqütblü dünya qurmaqdır. Bu da ən çox amerikalı elitanı narahat edir", - deyə Novikov bildirib.

Deputat qeyd edib ki, ABŞ hər zaman hegemonluq siyasəti yürüdüb. Amma artıq əvvəlki kimi şərtləri diktə etmək asan deyil. Tarif təzyiqləri, təcrid təhdidləri, informasiya hücumları - bütün bunlar status-kvonu qorumaq cəhdləridir. Amma bu metodlar artıq effekt vermir.

ABŞ-ın artan təzyiqləri fonunda BRİKS ölkələrinin milli valyutalara keçidi təkcə iqtisadi yox, həm də geosiyasi çalar alır. Ryabkovun açıqlamasına görə, Rusiya ilə BRİKS tərəfdaşları arasında qarşılıqlı hesablaşmaların 90%-dən çoxu artıq dollarla həyata keçirilmir. O bir daha vurğulayıb: söhbət dolları tam əvəzləməkdən yox, daha ədalətli və balanslı beynəlxalq maliyyə mexanizmi yaratmaqdan gedir.

Bu sözlər, Trampın BRİKS-ə qarşı "çox ciddi zərbə" vədi və 10 faizlik rüsum qərarı ilə eyni vaxtda səslənib.

Məsələ təkcə ritorikadan ibarət deyil - burada söhbət dərin bir geoiqtisadi dönüşdən gedir. Bugünkü tərkibdə BRİKS (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika, İran, Misir, Efiopiya, BƏƏ):

Çin artıq xarici ticarətinin 30%-dən çoxunu yuanla aparır. Hindistan rəqəmsal rupi sistemini inkişaf etdirir. Rusiya isə 2024-cü ildə ixrac kontraktlarında dolların payını 43%-dən 6%-ə endirib. Çin, Hindistan və İranla ticarətdə milli valyutaların payı 90%-i keçib.

Rusiya Mərkəzi Bankının məlumatına görə, 2025-ci ildə rubl Avrasiya İqtisadi İttifaqında qarşılıqlı hesablaşmalarda ikinci ən çox istifadə olunan valyutaya çevrilib. Çinlə ticarətdə isə yuan artıq 2024-cü ilin əvvəlində dolları geridə qoyub.

7 iyul sammitində əsas diqqət məhz BRİKS-in öz müstəqil maliyyə infrastrukturunun yaradılmasına yönəlib:

BRICS Pay - SWIFT-ə alternativ kimi fəaliyyət göstərə bilən sistem artıq 75 ölkə ilə inteqrasiya olunub. Yeni İnkişaf Bankı (NDB) - Şanxaydakı mənzil-qərargahı ilə 2024-cü ildən bu yana kredit portfelini 30%-dən çox artırıb. Bu kreditlərin əhəmiyyətli hissəsi yuan, rupi və realda təqdim olunur. Aktivlərlə təmin olunmuş sabit rəqəmsal valyutanın buraxılması planlaşdırılır. Bankın rəhbəri Dilma Rusef bildirib ki, NDB yalnız dolların dəyişkənliyindən və Qərbin özbaşına sanksiyalarından asılı olmayan layihələrə fokuslanıb.

Vaşinqtonun reaksiyası təxmin edilən idi - iqtisadi təzyiq. Tramp, yenidən ABŞ prezidenti seçildikdən sonra BRİKS-ə qarşı ardıcıl hədə-qorxular səsləndirib. Onun ritorikası belədir: "Əgər onlar bir gün həqiqətən birləşsələr, hər şey çox tez bitər... Amma məncə, cəsarət etməyəcəklər - görüşməyə belə qorxurlar".

Bu sözlər elə bir vaxtda səsləndirilib ki, BRİKS liderləri sammitdə iştirak ediblər, 36 ölkədən 250-dən çox media və beyin mərkəzi nümayəndəsi isə Rio-de-Janeyrodakı forumda iştirak edib. Ağ Evin təbliğat pafosu reallıqla üst-üstə düşmür.

Trampın 10%-lik rüsum hədəsi güc siqnalı yox, ABŞ geoiqtisadi elitasının sinir böhranının göstəricisidir. O elitə artıq dünyaya təkbaşına hökm edə bilmir.

Rusiya Dövlət Dumasının beynəlxalq əlaqələr komitəsi sədrinin birinci müavini Dmitri Novikovun sözlərinə görə, ABŞ-ın "arzu ediləni reallıq kimi təqdim etmək" cəhdləri də psixoloji təzyiq alətidir. Lakin BRİKS liderlərinə təzyiq göstərmək, onun fikrincə, mənasızdır: "Bu ölkələrin başında dünyanın ən iri iqtisadiyyatlarını təmsil edən təcrübəli siyasətçilər dayanır".

Bu arada SWIFT-in statistikasına əsasən, 2025-ci ilin ortalarına doğru beynəlxalq ödənişlərdə dolların payı 46%-ə düşüb. Halbuki bu göstərici 2020-ci ildə 54%-dən yüksək idi. Eyni zamanda yuanın payı sabit artımla 1,7%-dən 4,3%-ə yüksəlib.

JP Morgan-ın maliyyə analitiki Anil Menonun son hesabatında bu tendensiya belə şərh olunub: "Əgər cari dinamika davam etsə, 2030-cu ilə qədər yuan qlobal hesablaşmaların 15%-ni tuta bilər. Bu, Bretton-Vuds sisteminin dağılmasından bəri beynəlxalq valyuta sistemində baş verən ən böyük dəyişiklik olacaq".

BRİKS rəsmiləri, o cümlədən Sergey Ryabkov da açıq şəkildə bildirirlər: məqsəd dolları devirmək deyil, onun alternativini yaratmaqdır. Məhz bu, əsas məqamdır. BRİKS dolları güc yolu ilə əvəzləməyə çalışmır, amma onun hegemon rolunu və ABŞ-ın bu alətdən siyasi təzyiq və sanksiya vasitəsi kimi istifadəsini qəbul etmir.

BRICS Pay və milli valyutalarla aparılan hesablaşmalar - dolların sonu deyil. Bu, onun təkhakimiyyətliyinə son qoyulmasıdır.

Bu, sadəcə siyasi bəyanat deyil, sistemli transformasiyadır və bir neçə istiqamətdə eyni vaxtda baş verir:

1. Mərkəzi banklar arasında ikitərəfli svop xətləri: - Çin Xalq Bankı 41 ölkə ilə bu cür razılaşmalar imzalayıb; - Rusiya və Hindistan mərkəzi bankları enerji ödənişləri üçün "rubl-rupi" məzənnəsinin sabitləşdirilməsi üzərində işləyir; - Çin-Böyük Britaniya Ticarət Palatası yuanı 2025-ci ildən etibarən neft ticarətində "üç əsas valyutadan biri" kimi tanıyıb.

2. İxrac müqavilələrinin yeni istiqamətə yönəldilməsi: Rusiya artıq Çinə və Hindistana qazı yuan və rupi ilə satır. Səudiyyə Ərəbistanı isə 2024-cü ildən etibarən Çinə neft satışında yuan qəbul etməyə başlayıb. Bloomberg-in məlumatına görə, Çin neft birjasında aparılan əməliyyatların artıq 13%-i dollarla aparılmır.

3. Alternativ birja mexanizmlərinin yaradılması: Moskva, Pekin və Tehran "East Eurasia Commodities Exchange" adlı enerji birjası təsis ediblər. Burada hesablaşmalar milli valyutalar və qızıl ilə həyata keçirilir. Aprel 2025-də istifadəyə verilən platforma ilk 90 gündə 2,4 milyard dollar həcmində əməliyyat aparıb.

4. Rəqəmsal mərkəzi bank valyutaları (CBDC): Çin rəqəmsal yuan (e-CNY) layihəsini artıq 25 şəhərdə, o cümlədən əsas ticarət mərkəzlərində tətbiq edib. Rəqəmsal rubl sınaq mərhələsindədir. Hindistan isə 2025-ci ilin dekabrında rəqəmsal rupi istifadəyə verəcəyini açıqlayıb. Bu valyutaların gələcəkdə "BRICS Ledger" adlı vahid hesablaşma platformasında inteqrasiyası nəzərdə tutulur.

Trampın sərt bəyanatları isə təsadüfi deyil. Onlar ABŞ siyasi və maliyyə elitasının qlobal sistemin real transformasiyasına qarşı dərin qorxusunu əks etdirir.

Council on Foreign Relations tərəfindən 2025-ci ilin iyununda dərc olunan hesabatda bildirilir: ABŞ son 20 ildə ilk dəfə olaraq müdafiə büdcəsinin 23%-ni "iqtisadi təhlükəsizliyə" - o cümlədən dolların dövriyyəsinin müdafiəsinə sərf etməyə məcbur olub.

RAND Corporation-un analitiki Karl Debro Foreign Policy-yə verdiyi açıqlamada açıq deyib: "Biz tanklarla yox, tranzaksiya platformaları və rəqəmsal valyutalarla məğlub oluruq. Neft artıq qeyri-dollarla satılmağa başlayıbsa - bu, artıq sadəcə iqtisadiyyat deyil. Bu, sivilizasion məğlubiyyətdir".

Ən diqqətçəkən məqamlardan biri odur ki, Tramp BRİKS ölkələrinə 10%-lik tarif hədəsi səsləndirdikdən sonra MSCI Emerging Markets indeksi 1,4%, Shanghai Composite isə 2,3% artıb. Bu, bazarların Vaşinqtonun təhdidlərinə inanmadığını və əksinə, BRİKS-in davamlılığını qəbul etdiyini göstərir.

7 iyul 2025-ci il tarixində Rio-de-Janeyroda keçirilmiş BRİKS-in media və analitik mərkəzlər forumu da bu gedişatın ideoloji və informasiya cəbhəsini açıq şəkildə nümayiş etdirdi.

Forumda bəzi mühüm təşəbbüslər elan olundu:

BRICS Media Connect platformasının istifadəyə verilməsi - bu, ingilisdilli informasiya filtrlərindən yan keçərək, BRİKS arasında media məzmununun yayılmasını təmin edəcək vahid şəbəkədir; BRICS Policy Institute-un təqdim etdiyi hesabatda göstərilir ki, 2020-ci ildən bəri Qlobal Cənub ölkələrində Qərb KİV-lərinə etimad 34% azalarkən, yerli milli KİV-lərə inam 41% artıb. Bu, informasiya hegemoniyasının da çat verdiyini göstərir. BRİKS təkcə ticarət və maliyyə deyil, həm də mədəni-ideoloji alternativ yaradır.

Əgər ötən əsrin Bretton-Vuds sistemi dolların "vahid dəyər ölçüsü" kimi hökm sürdüyü dövrdə formalaşmışdısa, BRİKS-in təqdim etdiyi yeni model real istehsal, təbii resurslar və rəqəmsal innovasiyalara bağlanmış, çoxvalyutalı, diversifikasiya olunmuş sistemdir.

Hindistanlı iqtisadçı Amit Kumarın Economic Times-da yazdığına görə, 2030-cu ilə qədər:

Qlobal hesablaşmalarda dolların payı 35%-ə düşəcək, BRICS Pay 100-dən çox ölkədə istifadə ediləcək, BRİKS milli valyutalarının beynəlxalq ticarətdə ümumi payı 25%-i ötəcək. Bu - dolların çöküşü deyil. Bu, dollar diktatının sonudur.

Rəsmi olaraq BRİKS üzvü olmasalar da, Türkiyə, Səudiyyə Ərəbistanı, İndoneziya, Əlcəzair, Nigeriya, Banqladeş və Argentina kimi ölkələr artıq bu yeni maliyyə orbitinə daxil olublar. 2025-ci ildə "BRİKS Plus" formatı institutlaşaraq, 17 ölkə quruma üzvlük üçün rəsmi müraciət edib.

BRİKS - qlobal nizamın yeni qütbüdür. Tramp isə bu reallığı hələ ki, qəbul etmək istəmir. Amma qatar artıq yoldadır. Və bu qatarın qarşısını gömrük rüsumları ilə kəsmək mümkün olmayacaq.

BRİKS-in artan cazibəsi təkcə cari üzvlərlə məhdudlaşmır. Bu gün blokun təsir dairəsi onun coğrafi sərhədlərini çoxdan aşıb.

Türkiyə - Şərqlə Qərb arasında yerləşən əsas regional güc olaraq - milli valyutalarla hesablaşmalara marağını gizlətmir. Türkiyə Mərkəzi Bankının məlumatına görə, Çinlə aparılan ticarət əməliyyatlarında yuanın payı artıq 20%-i ötüb. Üstəlik, 2025-ci ilin aprelindən etibarən Türkiyədə BRICS Pay platformasının lokal versiyasının yaradılması üzrə danışıqlar davam edir.

Səudiyyə Ərəbistanı, uzun illər "neft-dollar" sisteminin dayağı sayılırdı. Amma 2024-cü ildən etibarən Çinlə neft sövdələşmələrində yuan qəbul etməyə başlayıb. 2025-ci ildə isə Səudiyyə Ərəbistanı BRİKS-in Yeni İnkişaf Bankı ilə 5 milyard dollar həcmində yuan və dirhəmlə depozit yerləşdirilməsi barədə razılaşma imzalayıb. Bu, dollar hegemoniyasına qarşı açıq və birmənalı jestdir.

Ən parlaq dəyişiklik isə Afrikada baş verir. 2024-cü il qitədə Pan-African Payment and Settlement System (PAPSS) - Afrikanın vahid banklararası hesablaşma sistemi - istifadəyə verildi. Daha da vacibi, bu sistem artıq BRICS Pay ilə inteqrasiya olunub.

Afrikada:

18 ölkə dövlət səviyyəsində yuanla əməliyyatlar aparır, 12 ölkə BRİKS-in Yeni Bankı ilə əməkdaşlıq sazişi imzalayıb, 7 ölkə Çin, BƏƏ və Misir tərəfindən irəli sürülən "Dollarız Yaşıl Maliyyə" təşəbbüsünə qoşulub. Afrika artıq "üçüncü dünya" deyil. Bu, yeni dünyanın ta özüdür. Burada dollar azadlığın sinonimi olmaqdan çıxıb.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun proqnozlarına görə, 2024-2028-ci illərdə:

Qlobal iqtisadi artımın 70%-i Qlobal Cənubun payına düşəcək, İnkişafda olan ölkələrin dünya ticarətindəki payı 55%-ə çatacaq, 2030-cu ildə Hindistan satınalma paritetinə görə Avropa İttifaqını geridə qoyacaq. Təkcə 2025-ci ildə BRİKS ölkələri arasında ümumi ticarət dövriyyəsi 1,8 trilyon dollar olub. Bu, 2022-ci illə müqayisədə 28% artım deməkdir. Bu əməliyyatlarda dolların payı 35%-dən aşağı düşüb. Halbuki 2015-ci ildə bu göstərici 85%-dən yuxarı idi.

Bugünkü proseslər dolların radikal şəkildə rədd edilməsi deyil. Bu, seçim hüququnun bərpasıdır. BRİKS təşəbbüsü hansısa qütbə qarşı yönəlməyib. Bu, rəqəmsal dövrün dekolonizasiya alətidir - iqtisadi suverenliyin və beynəlxalq bərabərliyin konkret təzahür formasıdır.

Cənubi Afrika Respublikasının Prezidenti Siril Ramafosa Rio sammitində bunu açıq dillə ifadə etdi:

"Biz bir hegemoniyanı digəri ilə əvəzləməyə çalışmırıq. Biz elə bir nizam qurmağa çalışırıq ki, heç bir bayraq, heç bir valyuta, heç bir paytaxt bəşəriyyətə şərtlər diktə edə bilməsin."

Məhz bu praqmatik yanaşma, real rəqəmlərə, institusiyalara və qarşılıqlı etimada söykənən model Vaşinqton üçün bu qədər təhlükəlidir. Çünki ilk dəfədir ki, hərbi gücə və maliyyə imperiyasına malik olmayan ölkələr sistemli şəkildə dollar hegemoniyasına alternativ qururlar - pafossuz, çağırışsız, planlı şəkildə.

Əvvəllər ABŞ rəqiblərini siyasi ritorika, sanksiyalar və bazar alətləri ilə tənzimləyə bilirdi. Amma indi vəziyyət fərqlidir:

neft dollarla yox, yuanla satılır, ticarət rəsmi SWIFT-lə yox, BRICS Pay ilə həyata keçirilir, maliyyə sabitliyi Vaşinqtonda deyil, Şanxayda, Moskvada, Mumbayda müzakirə olunur. Bütün bu fon Trampın 10%-lik gömrük təhdidlərini səssiz və əsassız edəcək qədər güclüdür.

Nəticə: Tramp BRİKS-i dağıda bilməz. O, yalnız onun gücləndiyini nümayiş etdirə bilər. Və görünən budur: XXI əsrin geoiqtisadi oyunu artıq başqa lövhədə, başqa fiqurlarla oynanılır. ABŞ isə bu partiyada artıq açıq favoriti deyil.

ABŞ prezidenti Donald Tramp deyəndə ki, "əgər onlar birləşsələr - hər şey tezliklə bitəcək", o, əslində haqlıdır. Amma düşündüyü mənada yox.

BRİKS - bir-birindən qopmuş, kasıb ölkələrin təsadüfi ittifaqı deyil. Bu, yeni sivilizasiyanın mərkəzidir. Burada pul - kolonizasiya aləti deyil, tərəfdaşlıq vasitəsidir. Və bu mərkəz böyüyür. Gündən-günə.

Hər bir yuanla, rupi ilə, dirhəmlə, realla həyata keçirilən əməliyyat - bu mərkəzin əhatə dairəsini genişləndirir. Hər bir yeni forum, harada ki "sanksiya" deyil, "suverenlik" sözləri səslənir - bu prosesi dərinləşdirir.

Tarix göstərib: imperiyalar dağılanda yox, onların istisnalıqlarına inam dağılanda dünya dəyişir. Biz məhz bu transformasiyanın canlı şahidiyik.

Trampın təhdidləri - geri dönməz prosesə cavabdır. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ilk dəfədir ki, Qərb maliyyə sisteminə real alternativ formalaşır. Və bu alternativ qarşıdurma yox, praqmatizm, suverenlik və texnoloji inteqrasiya üzərində qurulur.

BRİKS dolları məhv etmir. BRİKS yeni qaydalar yazır - və bunu pafoslu şüarlarla deyil, rəqəmlərlə, platformalarla, infrastrukturla edir.

Amerikanın əlində isə bir tək alət qalıb - hədələmək. Amma 2025-ci ilin dünyasında hədələr artıq işləmir. Onlar reallığı dəyişmir, sadəcə Vaşinqtonun nə qədər panikada olduğunu göstərir.

Siyasi müşahidəçilər də haqlı olaraq vurğulayırlar: Trampın BRİKS-i "dağılmaqda olan qurum" kimi təqdim etmək cəhdləri blokun genişlənməsi faktı ilə ziddiyyət təşkil edir. Axı son illərdə BRİKS-ə Səudiyyə Ərəbistanı, İran, Misir, Efiopiya və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri də qoşulub. Bu o deməkdir ki, ABŞ prezidentinin bəhs etdiyi altı ölkə artıq on birə çevrilib.

Geosiyasi kontekstdə BRİKS yeni dünyanın müqavimət mərkəzinə yox, alternativ inkişaf platformasına çevrilir. Əvvəllər bu cür təşəbbüslər yalnız bəyanat səviyyəsində qalırdısa, bu gün onlar konkret maliyyə alətlərində, texnoloji layihələrdə, diplomatik mexanizmlərdə öz əksini tapır.

Dünya dəyişir. Və oyun qaydalarını təkbaşına yazmağa öyrəşmişlər üçün bu dəyişiklik sərfəli deyil.

Aydın görünür: Trampın ucadan danışdığı "təhlükə" - ABŞ-a qarşı birgə cəbhə yox, artıq reallığa çevrilmiş iqtisadi transformasiyadır. Reallıq isə odur ki, dollar dünya iqtisadiyyatının tək dili olmaqdan çıxır.

Bu yeni dövrdə hegemonluğun yerini tərəfdaşlıq, məcburiyyətin yerini seçim, şübhənin yerini isə qarşılıqlı etimad tutur. Və bu prosesi artıq nə tariflər, nə sanksiyalar, nə də hədələr dayandıra bilir.

Çünki bu, sadəcə BRİKS-in yüksəlişi deyil. Bu, post-dollar dünyasının doğuluşudur.